نشست علمی پژوهشی «ادیان ایرانی پیش از اسلام» به همت انجمن علمی پژوهشی تاریخ معاونت پژوهش جامعه الزهرا علیهاالسلام برگزار شد.

در این نشست، سرکار خانم سمیه خلیلی، ادیان موجود در ایران را به طور کلی به دو دسته  ایرانی و غیرایرانی تقسیم کرد و ادیان ایرانی پیش از اسلام در منطقه ایران را مورد بررسی قرار داد.

این پژوهشگر علوم دینی در ابتدا به بررسی حرکت آریایی‌ها به سمت مناطق ایران، هند و اروپا پرداخت و افزود: مردم مناطق شمالی به علت سرمای زیاد و کمبود زمین برای کار دچار مشکل شده و مجبور به مهاجرت شدند. عده ای به سمت هند و اروپا کشیده شدند که اصطلاحاً به آن‌ها آریایی گفته می‌شود. از میان آنها مهم ترین اقوام از هند و آسیای مرکزی قرار گرفته بودند و از طوایف اصلی و اولیه ایرانیان بودند.

وی ادامه داد: آریایی‌ها قبل از زرتشت خدایان برابری داشتند، در آیین زرتشت جهان دوگانه نیک و بد است در واقع فرد باید نیروی شر را کاهش دهد. این کار را با رعایت اصول و اجرای مراسمات مربوط به آیین زرتشت، مانند گفتارنیک، کردارنیک، پندارنیک انجام می‌دهند.

خلیلی اضافه کرد: مهمترین عامل در دین زرتشت آتش است، نشانه مادی در تصور الوهیت است، منبع روشنایی و پاکی است، آتش بزرگ‌ترین داده اهورامزدا است. احترام به آتش در اقوام هند و ایرانی وجود دارد، به صورت مستقیم و یا آذر دهان خود را می‌پوشاندند با وسیله‌ای به نام پناه یا دهان بند و با چوب خوشبو آتش را حفظ می‌کردند.

وی بیان داشت: قبل از زرتشت و نیروی اشه، ثنویت در ایران حاکم بوده است. در واقع زرتشت دین را بر اساس ثنویت اخلاقی و مبارزه با دروغ بنا می‌کند که گاها در کتاب اوستا نیز آمده است. خدا همه چیز را دارد، انسان‌ها آزادند بدین معنا که اختیار دارند راستی را انتخاب کنند یا دروغ را و با نیروی خوبی یا با نیروی اهریمنی باشند.

این پژوهشگر علوم دینی یادآور شد: زرتشت بر خلاف بودا که ریاضت می‌کرد، تلاش کرد که مردم با توجه به زندگی عادی‌شان با بدی‌ها و اهریمن بجنگند، در واقع به نوعی، زرتشت دین عملی بود و آخرت‌شناسی داشت و معتقد به بقای روح بود.

خلیلی افزود: زرتشتیان معتقدند سرنوشت جهان عمر ۱۲ هزار ساله دارد که به چهار دوره سه هزار ساله تقسیم می‌شود، سه هزار سال اول اهورا بالا بوده و شیطان پایین، در سه هزار سال دوم اهورا به جنگ اهریمن می‌رود و پیروزی اهورا باعث خلقت جهان می‌شود، مشی و مشیانه (آدم و حوا ) در هزاره سوم، جنگ خیر و ظهور می‌کند، هزاره چهارم سومین منجی به جهان می‌آید.

وی به جشن‌ها در آیین زرتشت اشاره کرد که جنبه دینی و جنبه ملی داشته است و در ادامه گفت: انطباق ماه روز باهم ۱۲ بار در سال تکرار می‌شده و هر کدام اسم مشخصی برای خود داشته اند، از جمله جشن‌های معروف و ملی جشن سده، جشن شب یلدا، جشن مهرگان بوده و جشن سدرپوش در واقع همان جشن تکلیف برای نوجوانان در گروه سنی مختلف بوده که برخی از ۷ سال تا ۱۴ سال متغیر بوده است که جامه سفید می‌پوشیدند و به آیین زرتشت می‌گرویدند.

این پژوهشگر علوم دینی بیان داشت: دومین آیین ایرانی قبل از اسلام زرقان بوده است که پر فراز و نشیب ترین آیین‌ها به حساب می‌آید. زرقان به نوعی خدای زمان بوده زمان بیکران زرقان پدر هرمز و اهریمن است.

وی با بیان اینکه سومین دین ایرانیان پیش از اسلام مانویت است، به زیست‌نامه مانی پیشوای دین مانویت که در سده ۲۱۶ میلادی از خاندان اشکانی در بابل به دنیا آمده بود، اشاره کرد و گفت: دین مانی در زمان بهرام گستردگی پیدا می‌کند و در سال۲۷۷ مانی کشته می‌شود و برخی بیان می‌کنند که او کشته نشده، بلکه عروج کرده است.

خلیلی عنوان کرد: دین مانی دینی است که در سراسر جهان منتشر می‌شود و به سرعت در خارج از مرزهای ایران نیز رواج پیدا می‌کند، مانند روم، چین، اسپانیا و در نهایت یکی از خلفای چینی مانوی می‌شود.

وی از جمله عوامل نابودی مانوی را مخالفت شدید زرتشتیان و مخالفت‌های شدید مسیحیان و پیچیدگی و جهان‌بینی خاص مانی دانست و اضافه کرد: همچنین مخالفت او با بشریت، زیرا ازدواج و تولید مثل از نظر او گناه محسوب می‌شد.

این پژوهشگر علوم دینی یادآور شد: دین مانوی برخلاف زرتشت، اساس دین و نوشتن بود، مانی خط جدید ابداع کرد و علاوه بر خط، مفاهیم و مضامین را از طریق نقاشی به مردم القا می‌کرد.

وی در ادامه اظهار داشت: دین بعدی که در ایران پیش از اسلام در ایرانیان رواج داشته آیین مزدک است. در اواخر قرن ۵ میلادی قباد ساسانی پدر انوشیروان ضد اشرافیت ساسانی اقدام می‌کند و مزدک بامدادان را مورد تایید قرار می‌دهد و نهایتاً قباد پیرو مزدک می‌شود. در ایران قبل از اسلام، تبعیض‌های اجتماعی حکومت ساسانی و وضع بد جامعه فراوان بود لذا مزدک و پیروان او شروع به تبلیغ علیه آنها می‌کنند.

خلیلی در ادامه به آخرین آیین که در بین ایرانیان پیش از اسلام رواج داشته اشاره کرد و افزود: آیین مهر یا آیین میترائیسم آیین دیگری است که مقارن با استقرار زرتشت و اواخر دوره هخامنشیان بوده است.

وی تصریح کرد: پیش از اسلام، ادیان متنوع وجود داشته است و تصور اشتباهی است که فقط زرتشت را دین ایرانیان قبل از اسلام دانست.

این پژوهشگر علوم دینی تأکید کرد: ایرانیان آن عصر به ادیان دیگر نیز تمایل نشان می‌دادند، ولی دین غالب پادشاهان زرتشت بود که در ایران بروز داشت و سایر ادیان، پس از اسلام به خارج از مرزهای ایران راه یافتند و هنوز برخی از آنها در میان مردم مناطق مختلف زنده هستند .

در پایان سرکار خانم خلیلی به سوالات حضار پاسخ دادند.